Bruinvis ‘Willemien’, icoon van de Oosterschelde

Bij Stichting Rugvin doen we onderzoek naar de bruinvissen in de Oosterschelde, op basis van foto-identificatie. Eén van deze bruinvissen was ‘Willemien’, met nadruk op wás, want ‘Willemien’ is niet meer. Op donderdag 18 juni 2020 werd zij door voorbijgangers dood gevonden langs de zeedijk bij de Sophiahaven, vlak bij de Roompot Marina. ‘Willemien’ was het icoon van ons onderzoek. Daarom willen we even stilstaan bij onze ontmoetingen met deze bijzondere bruinvis.

‘Willemien’ door de jaren heen

Het was het jaar 2009 toen het vrijwilliger Wouter Jan opviel dat elke bruinvis die hij in de Oosterschelde tegenkwam unieke kenmerken had die op foto vastgelegd konden worden. Dit was de start van wat later het foto-identificatieproject van Stichting Rugvin werd. Een uniek project, want dit werd nergens anders in Europa gedaan. In 2015 werd het foto-identificatieproject verder geïntensiveerd, toen Stichting Rugvin met financiering van het WNF in staat was om een eigen boot aan te schaffen en met een grote groep vrijwilligers veel vaker het water op kon dan voorheen. Hierdoor hebben we inmiddels een uitgebreide database opgebouwd waarin staat welke dieren waar en wanneer gezien zijn. Door ons onderzoek bleek dat meerdere dieren jaar in jaar uit in de Oosterschelde gezien worden en de Oosterschelde hun thuis lijkt te zijn. Eén van deze vaste bewoners was bruinvis ‘Willemien’.

‘Willemien’ is tussen 2011 en 2020 op maar liefst 34 dagen gefotografeerd. Ze is daarmee momenteel de bruinvis die we tijdens ons onderzoek het meeste zijn tegengekomen en gefotografeerd hebben. Doordat we ‘Willemien’ zo vaak tegenkwamen en steeds in hetzelfde gedeelte tussen Burghsluis en Zierikzee, lijkt het erop alsof ze de Oosterschelde al die jaren trouw is gebleven en het gebied nooit heeft verlaten. Zeker weten doen we dat natuurlijk niet, maar het lijkt er wel op.

Op 15 april 2011 fotografeerde Wouter Jan bruinvis ‘Willemien’ voor de eerste keer. Ze was makkelijk herkenbaar door de inkeping in de achterzijde van haar rugvin en de vele littekens op haar lichaam. Die littekens had ze deels overgehouden aan een niet succesvolle aanval door een grijze zeehond. Over de jaren heen volgden vele waarnemingen van ‘Willemien’, zowel door ons tijdens foto-identificatietochten als door andere mensen die hun foto’s naar ons opstuurden. Zelfs op foto’s van minder goede kwaliteit was ze door haar duidelijke kenmerken toch te identificeren.

In ons foto-identificatieproject geven wij de bruinvissen normaal gesproken een identificatiecode voor zowel de linker- als rechterzijde in plaats van een naam. Voor ‘Willemien’ is dat de code L008R003. ‘Willemien’ heeft echter niet altijd deze naam gehad. Ooit was dit ‘Willem’. De naamgeving en stamt uit de beginjaren van het onderzoek toen we nog niet met identificatiecodes werkten. De bruinvis is vernoemd naar schipper Willem, de eigenaar van een plezierjacht in Burghsluis. Het was met hem, dat we vanaf 2009 de eerste foto-identificatietochten maakten.

‘Willemien’ met kalf

Destijds noemden we ‘Willemien’ nog ‘Willem’, want door zijn wilde gedrag moest dit dier wel een mannetje zijn! Daarnaast was deze bruinvis nog nooit met een kalfje gezien. De verbazing was dan ook groot toen vrijwilliger Annemieke in juli 2017 op de Facebookpagina van Nationaal Park Oosterschelde foto’s voorbij zag komen waarop ‘Willem’ met een kalfje te zien was! ‘Willem’ bleek dus een vrouwtje en werd toen snel omgedoopt tot ‘Willemien’. Helaas zagen we ‘Willemien’ een maand later zonder kalfje, die had het waarschijnlijk niet overleefd. Ook daarna is ze nooit meer met een kalfje gezien.

Een ander opvallend detail van de waarneming die op de Facebookpagina van Nationaal Park Oosterschelde werd geplaatst was de locatie waar ‘Willemien’ en haar kalf zwommen; in het kanaal bij Wemeldinge. ‘Willemien’ was namelijk een bruinvis die altijd gezien werd in het noordwestelijke deel van de Oosterschelde tussen Burghsluis en Zierikzee. Zo werd ‘Willemien’ daar vorig jaar nog een paar keer door het team van Stichting Rugvin gezien. Ze kwam zelfs naar onze boot toe zwemmen toen het filmteam van BNNVARA’s Vroege vogels mee was om de bruinvissen van de Oosterschelde te filmen.

‘Willemien’ is in 2020 door het foto-identificatieteam van Stichting Rugvin niet meer gezien, maar wel door andere mensen die hun foto’s aan ons hebben toegestuurd. Zo werd ze op 3 mei en 21 mei 2020 voor het laatst op foto vastgelegd. Beide waarnemingen waren langs de dijk ten oosten van Schelphoek, de locatie waar ze over de jaren heen het meest is waargenomen.

De match

Vervolgens ontving Jaap van der Hiele van Stichting ReddingsTeam Zeedieren (RTZ) op 18 juni een melding van een dode bruinvis in de Sophiahaven. Op het eerste gezicht leek het dier in te verre staat van ontbinding voor identificatie, maar toen hij het dier omdraaide zag hij op de linkerzijde nog enkele kenmerken die gebruikt konden worden. Hij maakte foto’s en stuurde deze naar Stichting Rugvin. Aan de hand hiervan kon Annemieke vaststellen dat het bruinvis ‘Willemien’ betrof. Het is de derde keer dat het gelukt is een dode bruinvis in de Oosterschelde te matchen met de foto-identificatiedatabase van Stichting Rugvin.

Het kadaver van ‘Willemien’ is ingevroren en zal op zijn vroegst in september verder onderzocht worden door Lonneke IJsseldijk van de faculteit Diergeneeskunde van de Universiteit Utrecht. Doordat ‘Willemien’ al enige tijd dood was voordat ze werd gevonden valt er waarschijnlijk minder van haar dood te leren dan bij een vers dier. Er zal in ieder geval DNA verzameld worden, naar maaginhoud worden gekeken en de tanden worden onderzocht voor de leeftijdsbepaling. Door ons onderzoek weten we dat ze sowieso 10 jaar oud geworden moet zijn, maar mogelijk kan ze nog wat jaren ouder zijn.

Het was voor iedereen die met het foto-identificatieproject heeft meegedaan altijd weer een feest om ‘Willemien’ te mogen ontmoeten. Met het heengaan van ‘Willemien’ hebben we niet alleen een trouwe metgezel verloren tijdens ons onderzoek op de Oosterschelde. Maar dankzij haar weten we inmiddels ook heel veel meer over het gedrag en de verspreiding van bruinvissen in de Oosterschelde. We zijn dankbaar voor het plezier en de wetenschappelijke inzichten die ‘Willemien’ ons de afgelopen jaren gegeven heeft. Ze was dan ook met recht een icoon van de Oosterschelde!

Wouter Jan & Annemieke